گنبد غفاریه

شماره ثبت در آثار ملی : 137
زمان ساخت : حدود قرن 7 هجری قمری
نوع کاربری : مذهبی (آرامگاه)

گنبد تاريخي  در قسمت شمال غربي مراغه و دركنار رودخانه (صافي) قرار گرفته و يكي ازبناهاي زيباي رقن هشتمبه شمار مي آيد كه در زمان سلطان ابوسعيد بهادرخان پادشاه ايلخاني ساخته شده است . وجه تسميه بنا براساس آنچه كه از متون تاريخي برميآيد ، چنين است كه عارفي به نام نظام الدين احمد بن حسين الغفاري در زمان فرمانرواءيسلطان يعقوب بن حسن بيگ آق قويونلو ، هنگام مراجعت از حج و عمارتي در نزديكي اين بنا احداث و املاك و باغي جهت مصارف آن وقف نمود . به همين جهت اين عمارت و بناهاي وابسته وهمچنين برج مزبور به نام وي به غفاريه اشتهار يافت . گنبد غفاريه با الهام از گنبد سرخ مراغه ساخته شده و به شكل مربع آجري است كه روي سكو و بر فراز دخمه اي استوارشده است و چهار گوشه آن بوسيله ستون هاءي كه داراي تزءينات آجري است ، زينت يافته است. درگاه ورودي بنا به سمت شمال واقع شده و داراي يك طاق نماي بزرگ و دو طاق نماي باريك و بلند جنبين مي باشد .طاق نماي مركزي را تزءينات زيباي معقلي مركب از آجر و كاشيهاي الوان سياه وسفيد و فيروزه اي و دو كتيبه به خطريحان آرايش مي دهد .

كتيبه سه سطري بالاي هلال مركزي ، با اينكه آسيب فراواني ديده مع الوصف قابل قراءت است :
"امر بء نشا هذه اقبه المباركه في ايام مولانا السلطان الاعظم ظل الله في الارض ، سلطان سلاطين العرب و العجم ابو سعيد بهادر خان خلد الله ملكه"از كتيبه دو سطري بالاي درگاه جز چيز مختصري باقي نمانده و به نظر مي رسد كه كلمات (المقراك ... المالكي ، العاليو العادلي )
القاب مدفون در مقبره باشد . در اضلاع جنوبي و شرقي و غربي گنبد غفاريه هر كدام دو طاق نماءي ساخته و در هريك ازآنها كه در قاب مستطيلي شكل منقش به نقش و نگارهاءي از آجر و كاشي قرار دارد . در بالاي هلال هر يك از طاق نماها به جز كتيبه ، حاشيه اي است كه داراي سه شكل مدور حاوي دو چوگان قرينه مي باشد . با توجه به اينكه علامتمزبور موسوم به امير شمسالدين قره سنقر است ، مي توان حدس زد كه اين بنا مدفن قره سنقرالچركسي المنصوري ازامراي  ممالك مصر است كه در سال 728 هجري قمري سلطان ابوسعيد او را به خاطر جلب توجه وخشنودي الملك الناصربه دسيسه اي به قتل رساند و ضمن ابلاغ خبر در گذشت وي به سلطان مصر،امر نمود جنازه وي را در همان مقبره كهشايد خود قره سنقر در زمان حيات خود ساخته باشد دفن كنند. فضاي داخلي بنا مربع شكل و همانند بيرون اضلاع آنمتشكل از دو طاق نماي  بلند بدون تزءين و تكلف است . اين بنا هم مثل گنبد سرخ داراي گنبدي دو پوش بوده كه تمامافرو ريخته و از بين رفته است.

مطالبی از آندره گدار

اين آرامگاه كه نام جديد آن از مدرسه‌اي كه در مجاورت آن قرار دارد – مدرسه غفٌاريه – به عاريت گرفته شده،‌ حدود پانزده سال بعد از مقبره سلطان الجايتو خدابنده ساخته شده است. فرد مدفون در مقبره شناخته شده نيست ولي سه نشان خانوادگي در آن وجود دارد كه مي‌توان با توجه به آنها معمار بنا را فردي موسوم به امير مملوك شمس‌الدين قراسنقر الچركسي المنصوري دانست. اين بنا در دوراني ساخته شده است كه به استحكام بيش از ظواهر و تزيينات اهميت مي‌د‌ادند.
اين گنبد بنايي است مربع از آجر سرخ كه بر زيربنايي از سنگ نهاده شده است. در ميان اين زيربناي سنگي سردابي تعبيه كرده‌اند. احتمال بسيار وجود دارد كه اين بنا هم از داخل و هم از خارج گنبدي بوده باشد و طبيعتاُ جزئيات متعددي در آن تغيير و تحول يافته است.
 توسط چهارستون مزيٌن به نقوش لوزي‌شكل كه در زوايا برپا داشته‌اند به زيبايي بنا افزوده‌اند. نماي اصلي رو به سمت شمال دارد و در ورودي سرداب رو به مشرق باز مي‌شود. هر يك از اضلاع جانبي و ضلع عقبي با دو طاق‌نما كه بر بالاي آنها كتيبه‌اي حك شده آذين شده است. طاق‌نمايي كه در وسط ضلع اصلي قرار گرفته در بنا را احاطه كرده است. بر بالاي در كتيبه‌اي در دو سطر و بر بالاي طاق كتيبه‌اي ديگر بچشم مي‌خورد.حروف كتيبه‌ها در اين بنا منحصراً ريحان است. رنگ آبي فيروزه‌اي در اين جا بسيار مورد استفاده قرار گرفته و رنگهاي سياه، سفيد و آبي دريايي به آن اضافه شده است
نماهاي جانبي و نماي عقبي به عوض آن كه مثل نماهاي گنبد سرخ بسته و فاقد هر گونه روزنه‌اي باشند هر يك به دو پنجره – هر پنجره در يك طاق‌نما – مجهزند. بالاي هر پنجره كه در چهارچوبي مستطيل قرا گرفته با نقوش بسيار زيبايي از آجر و كاشي مينايي تزيين شده است. بالاي اين تزيينات نواري قرار گرفته است كه با سه نشان خانوادگي صاحب آرامگاه آذين شده است.
شبستان اصلي با گچ سفيد اندود شده و بر آن اثري از رنگ‌آميزي ديده نمي‌شود و نماي داخلي به طاق‌نماهاي مسطح عريضي كه داراي مقرنس هستند منحصر مي‌شود .

منبع: آثار ايران – آندره گدار و www.heydarbaba.org